مردی که برای آزمایش آمده بود، دستش
را در کاسهای کرد که در آن کاغذهای مختلف به صورت تا شده قرار گرفته بود. قرار بود
با چیزی شبیه قرعه کشی، مشخص شود که او «آزمایشگر» خواهد بود یا «آزمایش شونده». برگه
را درآورد و دید: نقش او «آزمایشگر» بود.
هیچکس به مرد نگفت که روی تمام کاغذهای
داخل آن کاسه، نوشته شده: «آزمایشگر». به همین دلیل، در تمام مدت آزمایش، آن فرد فکر
میکرد که در اتاق مجاور، مرد دیگری نشسته است که قرعه «آزمایش شونده» به نامش درآمده.
ژنراتور را روشن کردند. هدف از آزمایش،
«ارزیابی اثر تنبیه بر روی حافظه و کارکرد آن» بود. به آزمایشگر لیستی از کلمات و معانی
آنها داده میشد تا آنها را با میکروفونی که داخل اتاقش بود برای «آزمایش شونده اتاق
مجاور» بخواند و سپس سوالاتی چهار جوابی را برای او میخواند تا ببیند آیا میتواند
گزینهی درست را انتخاب کند؟
آزمایش شونده، با انتخاب یکی از چهار
کلیدی که پیش روی او قرار داده بودند، گزینه مورد نظرش را اعلام میکرد. گاهی درست
و گاهی نادرست.
هر بار که پاسخ نادرستی داده میشد،
با فشار یک دکمه، شوک الکتریکی به مردی که در اتاق مجاور بود وارد میشد. میزان شوک
با توجه به تعداد خطاها افزایش پیدا میکرد. طبیعی است که با افزایش شدت ولتاژ، صدای
فریاد مردی که در اتاق مجاور بود به گوش میرسید.
بعضی وقتها، نگرانی و ناراحتی در چهره
«آزمایشگر» دیده میشد. گاهی میپرسید: «واقعاً اینقدر زجر دادن لازم است؟ اصلاً انسانی
است؟»
و مردی که با لباس سفید آزمایشگاه،
بالای سرش ایستاده بود توضیح میداد که: «بله. باید ادامه دهیم. چاره دیگری نداریم»
به آزمایشگر گفته نشد که صداهایی که
میشنود، صداهای ضبط شده است و واقعاً شوکی در کار نیست. او در مقابل خودش ژنراتوری
را میدید که هر بار، ولتاژش را بالا میبرد و با فشار یک دکمه، شوکی را به مرد دیگری
که در اتاق مجاور است وارد میکند.
این آزمایش ۴۰ بار و با ۴۰ نفر مختلف
انجام شد. از این ۴۰ نفر، هیچکدام وقتی شنیدند که طرف مقابل میگوید: من مشکل قلبی
پیدا کردم، آزمایش را متوقف نکردند. ۲۵ نفر از آنها، حاضر شدند تا ۴۵۰ ولت شوک به طرف
مقابل وارد کنند. این در حالی است که از ۳۴۵ ولت به بالا، صدای جیغ و اعتراض قطع میشد
و به نظر میآمد که آزمایش شونده، یا مرده یا از هوش رفته است!
نکته دردناک این آزمایش، که استنلی
میلگرام آن را ترتیب داد این بود که: این مردها، شوک را به یک غریبه وارد نمیکردند.
آنها در زمان قرعه کشی، طرف مقابل را دیده بودند و کاملاً باور داشتند که یک تصادف،
آنها را به «آزمایشگر» تبدیل کرده و ممکن بود خودشان روی صندلی اتاق مجاور نشسته باشند.
آزمایش میلگرام در سالهای بعد به شکلهای
مختلف تکرار شد و در هیچ آزمایشی، تعداد کسانی که اعمال این شوکها را متوقف کرده و
به آزمایش اعتراض کردند از یک سوم جمعیت بیشتر نشد. روایت محمدرضا شعبانعلی از آزمایش میلگرام
توجه به مرجعیت (متخصصین یک حوزه) در
حالی که گاهی همین مرجعیت توانایی شناخت و تحلیل درست مشکلات را ندارد باعث خواهد
شد تا خواسته های نامعقول خود را با نظرات آنان شکلی موجه دهیم و خواسته ای
نامعقول را با شکلی معقول ارائه دهیم و انتظار نتیجه داشته باشیم.
آزمایش میلگرام یک نتیجه گیری مهم
داشت. هنگامی که در یک موضوع مشخص مرجع و متخصص وجود دارد، نظر وی می تواند موجب
بی مسئولیتی ما شود. همان جمله معروف «مامورم و معذور» که منجر به سلب مسئولیت از
خود و انجام کارهای غیر انسانی (در آزمایش میلگرام راضی شدن به ولتاژ بالای 345
ولت حتی بعد از قطع شدن صدای آزمایش شونده) خواهد شد.
در انتها، نتیجه گیری رولف دوبلی:
هر وقت خواستی تصمیمی بگیری، به این
فکر کن که چه مراجعی ممکن است بر استدلال هایت اثر گذاشته باشند. وقتی به یکی از آن
ها در واقعیت برخوردی، تمام تلاشت را بکن در برابرش مقاومت کنی.